کتاب تحولات اجتماعی معاصر ایران

یک باور عمومی وجود دارد که می‌گوید در ایران، هر چند ده سال رویداد‌های مهم اجتماعی بازتولید و تکرار می‌شوند. این باور، درست یا نادرست باشد، نشان‌دهنده‌ی حساسیت عمومی نسبت به دگرگونی‌های اجتماعی است. رهیافت‌ها و گمانه‌زنی‌های عمومی نمی‌توانند اطمینان و اعتماد لازم را بیافرینند، اما تا اندازه‌‌ای ناچیز، شایسته‌ی توجه‌اند. عموم مردم حتی فاقد یک بینش و تصویر کلی از گذشته‌ی اجتماعی خود هستند، چه برسد به اینکه بتوانند، روابط بین اتفاقات  و رویدادهای کوچک و بزرگ تاریخی را دریابند و تحلیلی روشن و قابل اعتماد از آن مناسبات داشته باشند. سرگذشت و سرنوشت اجتماعی، ‌اقتصادی و سیاسی ایرانیان متأثر از این ضایعه‌ی شناختی و فرهنگی بوده است. آنجا که امید می‌رفت ایرانیان در مسیر تحولات، کنشگرانی مؤثر و مفید باشند و از حافظه‌ی تاریخی خویش در روان‌سازی روند‌های اجتماعی و سیاسی به سود منافع ملی و عمومی بهره‌ گیرند، یا منفعل بودند یا در جهت عکس آن عمل کردند و تجربه‌هایی را آفریدند که پیشتر به نوعی آنها را از سر گذرانده بودند.

بررسی‌های مرتبط با دگرگونی‌ها و تحولات اجتماعی یکی از مهم‌ترین حوزه‌های مطالعاتی علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی است. بی‌دانشی در درک ساز و کارهای تحول و دگرگونی‌های اجتماعی، دامنگیر اقشار تحصیل کرده و دانشگاهی نیز شده است. پایین آمدن روزافزون تیراژ کتاب‌های تاریخ تحولات اجتماعی طی سال‌های اخیر بیان روشن این روند نامیمون است. با نگاهی گذرا به ادبیات پژوهشی منتشر شده در این حوزه، مشخص می‌شود که پژوهش‌ها در این زمینه، بیشتر در خارج از کشور و توسط پژوهشگران خارجی و ایرانیان پژوهشگر خارج نشین صورت پذیرفته و سپس به زبان فارسی ترجمه‌ شده است. در سال‌های اخیر آثار ارزنده‌ای از این دست ترجمه شده‌اند. این کتاب‌ها بیشتر بررسی تحولات اجتماعی در دوره‌ی معاصر یعنی از قاجاریه و پهلوی تا به امروز را مد نظر داشته‌‌اند. چون بسیاری از این پژوهشگران، در داخل کشور و در متن رویدادهای آن قرار ندارند، ناگریز هستند از منابع دست چندم و روایت‌های نه چندان مستند استفاده کنند که موجب شده تحلیل‌های آنان گاه با واقعیت‌های موجود همخوانی نداشته باشد. روند تحولات در ایران معاصر، سریع و فشرده و در عین حال پیچیده است و لازم است در این زمینه به اندازه‌ی کافی، سرمایه‌های انسانی و مادی برای درک و تبیین این تحولات به کار گرفته شوند.

اثری که پیش روی خوانندگان گرامی قرار دارد، در واقع پیش‌درآمد و یا دیباچه‌ای است در بررسی تحولات اجتماعی ایران معاصر. هدف اصلی ان است که تا اندازه‌ای که امکان آن وجود دارد، با زبان ساده و بدون اینکه به عمق و ریشه‌های ساختاری تحولات اجتماعی وارد شود، متنی ساده و روان برای دانشجویان فراهم آورده تا روندهای کلی و عمومی تحولات اجتماعی طی صد سال اخیر را دریابند. در حقیقت این اثر مقدمه‌ای است برای یک بررسی مفصل در ریشه‌ها و بنیان‌های ساختاری تحولات اجتماعی ایران معاصر که به وسیله‌ی نگارنده در دست تدوین است و منتشر خواهد شد.

بخش اول کتاب حاضر، به توضیح و تبیین مفاهیم و کلیات تحول اجتماعی می‌پردازد و با طرح پرسش‌‌هایی اساسی پیرامون دگرگونی های اجتماعی؛ شکل‌های مختلف پایداری در برابر تغییرات را در نوشتار نخست بررسی کرده و در نوشتار دوم، ستیز تاریخی جریان‌های نو و کهنه در جوامع مختلف را در عرصه‌های متفاوت حیات اجتماعی و اقتصادی توضیح می‌دهد. در نوشتارهای سوم و چهارم این بخش به ترتیب دیدگاه‌های فلاسفه‌ی تاریخ و جامعه‌شناسان پیرامون موضوع را به بحث

می‌نشیند و سرانجام در نوشتار پنجم صورت‌بندی‌های مختلف تحولات اجتماعی را تشریح کرده و مهم‌ترین تعاریف و ویژگی‌های آنان را بیان می‌‌دارد.

فراز و فرود سلسله‌ی حکومتی صفویه هر کدام، نقاط عطفی در تاریخ ایران بودند و از آنجا که درک تحولات پس از سقوط صفویه تا بر آمدن حکومت قاجارها، در فهم زمینه و بستر دگرگونی‌ها در دوره‌های پس از آن یعنی پهلوی و جمهوری اسلامی، راهگشا و کارساز هستند، نوشتار نخست از بخش دوم کتاب، به چگونگی فروپاشی دراز مدت صفویه تا سال‌های استیلای افشاریه و زندیه پرداخته است. در همین نوشتار بررسی می‌شود که چگونه کوشش‌ها برای بازتولید مشروعیت صفویان سرانجام به مسلط شدن آغامحمدخان قاجار منتهی شد. رانده‌شدن ایران به حاشیه‌ی نظام جهانی در ابعاد سیاسی و اقتصادی و تلاش برای کشورسازی و اصلاح ساختاری در عصر امتیازات،  مباحث نوشتار دوم این بخش را شکل داده و سرانجام انقلاب مشروطیت و ریشه‌ها پیامدهای آن در نوشتار سوم این بخش مورد توجه قرار گرفته‌اند.

برآمدن رضا خان از آشوب‌ و بحران‌های مشروطیت تا دوره‌های پرفراز و نشیب پس از انقلاب سال 1357 و استقرار جمهوری اسلامی، خود سلسله‌ای از حوادث را در بر می‌گیرد که در بخش سوم کتاب در چارچوب ده نوشتار عرضه شده‌اند. این بخش که در واقع متن و موضوع اصلی کتاب را نیز شامل می‌شود، سعی دارد که نقاط عطف و چرخش‌های مهم در تحولات اجتماعی را شناسایی و بازگو کند. در واقع هر کدام از نوشتارهای این بخش بیانگر یکی از برهه‌های زمانی مهم و تأثیرگذار در روند تحولات اجتماعی ایران معاصر محسوب می‌شوند.