کتاب مدرن شدن یا امروزی شدن فرهنگ ایران

کتاب حاضر مجموعه ای مطالعات موردی مردم نگارانه است که به بررسی و بازنمایی انسان شناسانه فرآیندهای مدرن یا امروزی شدن در ایران معاصر، از منظر مطالعات فرهنگی می پردازد.”
این جمله، جمله آغازین مقدمه کتاب “مدرن یا امروزی شدن فرهنگ ایران” است که نویسنده به وسیله آن به کوتاهترین شکل ممکن کتاب خود را به خواننده معرفی می کند. جمله ای که به شکلی کاملا منسجم و گویا، موضوع کتاب را شرح می دهد.
“مدرن یا امروزی شدن فرهنگ ایران”، داستان تغییرها، تحولات و “شدن”هاییست که جامعه و فرهنگ ایران در گذار از جامعه کاملا سنتی دیروز به جامعه شاید مدرن فردا، امروز آن ها را تجربه می کند. داستان تطوراتی که به ما نشان می دهد “هست”هایی که امروز در اطراف خود می بینیم، حاصل “شدن”هاییست که هزار و یک عامل مختلف آن را رقم زده و “بودن”هایی را پشت سر گذاشته که شاید امروز تصور آنها نیز برای ما سخت است؛ همان طور که تصور “هست”های امروز برای مردمان دیروز سخت بوده. کتابی که سعی دارد به ما نشان دهد فرهنگ امری ایستا نیست و همیشه و همیشه در حال “شدن” است.
بخش های مختلف این کتاب، هر کدام به موضوعی از هزاران موضوع فرهنگ جامعه امروز ایران می پردازند که همه این موضوعات در یک چیز مشترکند: امروزی شدن.
نویسنده در کتاب “مدرن یا امروزی شدن فرهنگ ایران” پس از مقدمه ای که در آن به طور کلی مقصود خود را از امروزی شدن بیان می کند و به شکلی اجمالی دیدگاههای مختلف درباره مدرنیته و در نهایت سیمای مدرنیته ایرانی را شرح می دهد؛ در دو بخش کلی “ابداع مجدد سنت ها” و “رسانه ای و فناورانه شدن فرهنگ” به فرایند امروزی شدن در موضوعات مختلفی چون خانه، روستا، مسجد، باورهای عامیانه، نوروز، آموزش و پرورش و فوتبال می پردازد.
اختصاص دادن یک بخش کامل و مجزا با محوریت رسانه ها و فناوری جدید، و همتراز قرار دادن آن با بخش اول (امروزی شدن سنت ها) خود نشان از نقش بسیار مهم و انکارناپذیر فناوری و رسانه در فرایند مدرن شدن فرهنگ ایران دارد.
نویسنده همان طور که خود می گوید سعی کرده است از راه ارائه «توصیف فرهنگی» از وضعیت پاره‌های معینی از فرهنگ معاصر ایران، فرآیندهای مدرن شدن ایران را نشان دهد.
این اثر به فصل های متمایز و مستقلی تقسیم شده است که هر کدام به یک موضوع مجزا می پردازد. نویسنده این ویژگی را از امتیازات اثر می داند که هر فصل را می توان به شکل مستقل مورد مطالعه قرار داد، اما این امتیاز در عین حال نقصی برای این اثر محسوب می شود. چرا که کتاب را از یک کلیت منسجم به مجموعه مقالاتی بدل کرده که صرفا به دلیل وجود شباهت در رویکرد پرداختن به آنها، در کنار هم گرد آمده اند. علاوه بر آن نثر و شیوه نگارش در هر مقاله متفاوت با دیگر مقاله هاست. این استقلال و مجزا بودن مقالات از یکدیگر باعث می شود خواننده در آغاز هر فصل با یک مقدمه یا یک طرح مسئله جدید رو به رو شود و در پایان هر فصل هم با یک نتیجه گیری جدید؛ و این در حالیست که کتابی که پیش روی خود دارد “مجموعه مقالات” نام نداردو انتظاری که از چنین کتابی می رود این است که با یک مقدمه واحد شروع شده، مصادیق متنوعی را از یک موضوع (فرهنگ و امروزی شدن آن) عنوان کند و دست آخر هم از همه این مصادیق به نتیجه ای واحد (هر چند مفصل و دربرگیرنده همه مصادیق) برسد.
موضوعات گزینش شده در کتاب از این قرارند:
1) مدرن شدن خانه
این فصل با بررسی نقش ها و کارکردهای خانه، و نیز پرداختن به تحولاتی که خانه پشت سر گذاشته است (به شکل موردی) و در انتهای فصل نیز با توصیف مردم نگارانه ای از خانه پدری نویسنده، امروزی شدن خانه و باورها و سنتهای ما نسبت به مفهوم خانه را به روشنی توصیف می کند.
البته از نقاط ضعف این فصل مقدمه بیش از اندازه طولانی و تشریح چند صفحه ای از تصمیم و هدف نویسنده در این مقاله است. و همچنین تکیه بیش از اندازه نویسنده بر اهمیت توصیف مردم نگارانه اش از خانه پدری.
2) امروزی شدن روستا
در این فصل به ویژگیهای گذشته و حال روستا با تکیه بر “ایران” پرداخته می شود، و به سیر تاریخی تاثیر گذار بر فرایند امروزی شدن از جمله سیاستهای دولت، بالاخص اولین دولت – ملت مدرن در ایران، نیز اشاره می شود. در این فصل کوتاه، نویسنده توصیفی از روستای زادگاه خود نیز ارائه می دهد.
3) امروزی شدن مسجد
نویسنده در این فصل عنوان می کند که مساجد در تمام جهان اسلام و از جمله ایران، تغییرات زیادی از نظر معماری، مصالح ساختمانی، نمادهای هنری، کارکردها و نقش‌های آن تجربه کرده‌اند. (همان) علاوه بر آن از برجستگی های این فصل موضوع منحصر به فردیست که کمتر کسی تا به حال به این موضوع پرداخته بوده است.
4) امروز شدن فرهنگ عامیانه
در این فصل نیز مانند فصل قبلی نویسنده قصد پرداختن به موضوعی را دارد که کمتر به شکلی علمی به آن پرداخته شده است؛ اما آن توفیقی را نمی یابد که در فصل امروزی شدن مسجد به آن دست پیدا می کند. خود نویسنده نیز در انتهای مقاله با اشاره به نوشته شدن آن بر اساس یک “مردم نگاری فوری” و گفتگو با افراد محدود برای نگارش آن، از خواننده خواسته است که محتاطانه تر این مقاله را به نقد بکشد. اما با وجود انتقادات زیادی که به این مقاله وارد است، طرح کلی و پیش زمینه خوبی راجع به موضوع فال بینی پیش روی خواننده می گذارد. از نقاط ضعف این مقاله منحصر کردن فرهنگ عامیانه به موضوع فال بینی است.
5) امروزی شدن نوروز
در این فصل همانطور که در عنوان مقاله به آن اشاره شده، بر روی تحولات و نمودهایی که نوروز در کشورهای دیگر بالاخص بریتانیا دارد، تکیه شده است. که پرداختن اینچنینی به این موضوع، تلویحا به پدیده مهاجرت و پی آمدهای آن نیز اشاره می کند.
6) امروزی شدن فرهنگ ایران از راه دیجیتال
در بخش دوم کتاب و در این فصل بر خلاف فصل های گذشته به موضوعی از موضوعات فرهنگ پرداخته نمی شود بلکه نقش دیجیتالی شدن در عرصه هایی چون اجتماع، سیاست و فرهنگ به شکلی کلی مورد بررسی قرار می گیرد. متاسفانه این مقاله با عدم تدقیق مفهوم دیجیتالی شدن، و جدا نکردن رادیو، تلوزیون، رایانه، ماهواره و اینترنت از یکدیگر به توفیق زیادی در تشریح دیجیتالی شدن فرهنگ دست نیافته است.
7) امروزی شدن از راه فناوری
در این فصل کوتاه اما مفید و موجز، به توضیح و توصیف مقاوت های فرهنگی که جامعه ایران در مقابل فناوری های جدید از خود نشان داده پرداخته می شود.
8) امروزی شدن آموزش و پرورش
این فصل که باتکیه بر نقش رایانه در کلاس های درس امروز نگاشته شده، با وجود کوتاه بودن در عین حال دیدی همه جانبه به نقاط قوت و ضعف این پدیده دارد.
9) رسانه ای شدن فوتبال در ایران
در این بخش که از معدود بخشهایی است که به امروزی شدن موضوعی نمی پردازد بلکه به موضوعی مولود امروز می پردازد، به ورزش به طور کلی و به فوتبال به طور اختصاصی پرداخته می شود. همچنین این مقاله به تاریخچه پیدایش آن، مقاومتهایی که برای پذیرش آن وجود داشته است و گسترش و عمومیت آن از طریق رسانه ها می پردازد.