کتاب کلیات روابط بین الملل

معرفی کتاب: بنیان هر دانش و رشته علمی ازجمله روابط بین‌الملل را اصول، مفروضه‌ها، مفاهیم و مقولاتی تشکیل می‌دهد که بدون شناخت آنها تحلیل و تبیین موضوع مطالعه آن مقدور نیست. از این رو، شناخت جهان روابط بین‌الملل و تعاملات و مناسبات بازیگران بین‌المللی در چهارچوب درس «اصول و مبانی روابط بین‌الملل» برای دانشجویان رشته علوم سیاسی و روابط بین‌الملل موضوعیت و ضرورت می‌یابد. در این درس از یک سو، اصول و مبانی، رهیافت‌ها، مکاتب و قالب‌های فکری و فرضیه‌های مندرج در آنها که دانش روابط بین‌الملل بر آن استوار است آموزش داده می‌شود و از سوی دیگر، مفاهیم، مقولات و موضوعاتی مورد بحث قرار می‌گیرد که برای درک و فهم و سپس تحلیل و تبیین موضوعات، پدیده‌ها، فرایندها، الگوها و نتایج بین‌المللی و انگیزه‌ها، آرمان‌ها و رفتارهای کشورها و دیگر بازیگران بین‌المللی لازم و ضروری است. بر این اساس، درس «اصول و مبانی روابط بین‌الملل» هم در صدد تعیین، توصیف و تبیین اصول و مبانی دانش و رشته روابط بین‌الملل، و هم شناخت اصول حاکم بر روابط و مناسبات بازیگران بین‌المللی است. تأمین این هدف نیز مستلزم و متضمن تبیین چرایی، چگونگی، و چیستی روابط بین‌الملل در دو سطح عملی و علمی است، به گونه‌ای که این درس به چرایی مطالعه روابط بین‌الملل، چگونگی و روش مطالعه آن، ماهیت و محتوای روابط بین‌الملل می‌پردازد.
روش و شیوه مطالعه روابط بین‌الملل در این کتاب، ترکیب و تلفیقی از روش‌های سه گانه توصیفی ـ تاریخی، موضوعی و نظری است. به گونه‌ای که، از یک سو، سعی می‌شود، همانند رویکرد نظری، ماهیت، روندها، الگوها و فراگردهای روابط بین‌الملل و عوامل و کنشگران تأثیرگذار بر آنها از منظر مهمترین رهیافت‌ها و قالب‌های نظری رایج در روابط بین‌الملل مورد بحث و بررسی قرار گیرد. هدف آن است که بدون جانبداری از یک رهیافت نظری خاص، بازیگران بین‌المللی، نتایج بین‌المللی، اصول، مبانی و الگوهای کلی در روابط بین‌الملل از منظر رهیافت‌های مختلف توضیح داده شود. زیرا ترکیبی از برداشت‌های علمی و تجارب اجتماعی و تاریخی بهتر می‌تواند واقعیت‌های موجود درصحنه روابط بین‌الملل را تبیین نماید. از آنجا که اتخاذ رهیافت نظری صرف نیز متضمن خطر تجریدی و انتزاعی شدن بیش از حد مباحث است، نخست، تلاش می‌شود از نمونه‌ها و مثال‌های عینی از جهان واقعی روابط بین‌الملل و پدیده‌های بین‌المللی برای ملموس شدن مفاهیم انتزاعی استفاده شود. به سخن دیگر، تاریخ و مسائل و موضوعات جاری بین‌المللی به مثابه شواهدی است برای تبیین بهتر و بیشتر مفاهیم و دیدگاه‌های نظری مختلف در مورد روابط بین‌الملل. دوم، موضوعات و مسائل روابط بین‌الملل نیز از منظر هریک از رهیافت‌های نظری و قالب‌های فکری توضیح داده می‌شود. البته سعی بر این است که هر یک از این موضوعات و مقولات از منظر رهیافتی که مناسبت بیشتری با آن دارد مورد بررسی قرار گرفته و دیدگاه‌های سایر رهیافت‌ها در نقد و تکمیل آن طرح گردد. از این رو، مفاهیم و موضوعات روابط بین‌الملل در این کتاب در چهارچوب چهار رویکرد کلی به سیاست جهان طرح و بررسی می‌شوند که عبارتند از: سیاست قدرت و امنیت یا پارادایم واقع‌گرایی؛ سیاست وابستگی متقابل و جهانی شدن یا پارادایم لیبرالیسم؛ سیاست سلطه و مقاومت یا پارادایم انتقادی؛ و سیاست هنجاری و انگاره‌ای یا پارادایم سازه‌انگاری.
بر این اساس، این کتاب واجد چند ویژگی است. اول، همانگونه که توضیح داده شد، این کتاب از روش تلفیقی برای تبیین اصول و مبانی روابط بین‌الملل استفاده می‌کند. دوم، در این کتاب سعی می‌شود، علاوه بر توصیف و مطالعه اصول روابط بین‌الملل، در دو سطح عملی و نظری، از منظرهای مختلف به نقد و بررسی آنها نیز پرداخته شود. سوم، به جای تحلیل روابط بین‌الملل از منظر رویکردها و چهارچوب‌های نظری خاص، به ویژه جریان اصلی و واقع‌گرایی، این کتاب رویکرد تکثر‌گرا دارد. به طوری که تا حد امکان مفاهیم، اصول و مبانی روابط بین‌الملل از منظر رهیافت‌های نظری مختلف توضیح داده می‌شود. افزون بر این، تلاش می‌شود تا این مطالعه همراه با نقد و ارزیابی باشد تا نقاط قوت و ضعف هر یک از نظریه‌ها و رویکردها مشخص گردد. چهارم، این کتاب سعی دارد تا به مطالعه و تبیین روابط بین‌الملل در نسبت با ایران بپردازد؛ یعنی توصیف و توضیح ابعاد عملی و نظری روابط بین‌الملل در ارتباط با جمهوری اسلامی ایران. زیرا، اگر چه رویدادها و پدیده‌های بین‌المللی کم و بیش یکسانند، ولی تأثیر آنها بر کشورهای مختلف همسان نیست. این امر حتی باعث درک و فهم متفاوت از آنها در کشورهای مختلف می‌شود. ایران نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست. از این رو، مطالعه و تبیین روابط بین‌الملل در ایران باید به گونه‌ای باشد که برای دانشجوی ایرانی ملموس باشد. به ویژه، چگونگی تأثیرگذاری موقعیت ژئوپلیتیک ایران و ماهیت و هویت اسلامی جمهوری اسلامی بر روابط بین‌الملل را باید مورد توجه قرار داد. بنابراین، از نمونه‌های عینی و تاریخی و حوادث و وقایع مرتبط با ایران برای تبیین مفاهیم و مقولاتی انتزاعی و تجریدی روابط بین‌الملل استفاده می‌شود.
با توجه به این توضیحات، جوهره، هدف و ضرورت مطالعه روابط بین‌الملل و قلمرو و گستره آن در دفتر اول «کلیات روابط بین‌الملل (1)» توضیح داده می‌شود. مفاهیم بنیادی لازم برای تحلیل روابط بین‌الملل نیز در این دفتر تبیین می‌گردد. در دفتر دوم «کلیات روابط بین‌الملل (2)»، زیرشاخه‌ها و گرایش‌های مطالعاتی مختلف در چهارچوب رشته روابط بین‌الملل بررسی و مطالعه می‌شود. در فصل اول، روابط بین‌الملل به مثابه یک حوزه مطالعاتی در قالب جوهره این حوزه، سیر تکاملی رشته روابط بین‌الملل، گستره رشته روابط بین‌الملل و مناظره‌های نظری کلان توضیح داده می‌شود. در فصل دوم سطوح تحلیل، واحدهای تحلیل و بازیگران در روابط بین‌الملل مورد بحث قرار می‌گیرند. فصل سوم، به بحث و بررسی پیرامون تحول مفاهیم بنیادی روابط بین‌الملل، مفهوم و پدیده قدرت و مفهوم امنیت در روابط بین‌الملل اختصاص دارد. به گونه‌ای که پس از مفهوم‌شناسی قدرت، انواع و عناصر قدرت، گونه‌شناسی قدرت و موازنه قدرت تبیین می‌گردد و در بخشی دیگر مفهوم متحول امنیت، سطوح امنیت و بخش‌های امنیت مورد بحث قرار می‌گیرد.
در فصل چهارم، ذیل دفتر دوم، موضوعات اصلی روابط بین‌الملل یعنی جنگ و صلح در روابط بین‌الملل و مفاهیم، عوامل و انواع این دو موضوع مورد بررسی قرار می‌گیرد. همچنین، از آنجا که در اثر اهمیت و نقش تعیین‌کننده فرهنگ و نهادها و بازیگران فرهنگی در عرصه جهانی، زیرشاخه دیگری تحت عنوان مطالعات فرهنگی در روابط بین‌الملل شکل گرفته است، جهت آشنایی، ولو مختصر، با این گرایش نسبتاً جدید در روابط بین‌الملل، ذیل این فصل به بحث و بررسی این مبحث مهم پرداخته می‌شود. بازگشت مقتدرانه دین به روابط بین‌الملل در سال‌های اخیر ایجاب می‌کند که نقش و تأثیر آن نیز تبیین گردد. فصل پنجم به روندهای اصلی در روابط بین‌الملل اختصاص دارد که در قالب آن همکاری بین‌المللی، همگرایی منطقه‌ای و جهانی‌شدن به بحث گذارده می‌شود. در فصل ششم سیاست خارجی به عنوان یکی از مهمترین موضوعات و مسائل روابط بین‌الملل مطالعه و واکاوی می‌شود، چون اگرچه روابط بین‌الملل و سیاست خارجی مساوی و یکسان نیستند، ولی بدون فهم سیاست خارجی شناخت روابط بین‌الملل نیز ممکن و کامل نخواهد بود. این فصل به تعریف سیاست خارجی از منظر رهیافت‌های گوناگون، منابع سیاست خارجی، ابزارهای سیاست خارجی و مدل‌های تصمیم‌گیری در سیاست خارجی می‌پردازد.
در درس «اصول و مبانی روابط بین‌الملل (2)» قاعدتاً دانشجو باید با نظریه‌های روابط بین‌الملل آشنا شود. این آشنایی به دو صورت ممکن است حاصل شود. روش نخست، اختصاص یک فصل مستقل به توضیح نظریه‌های مختلف روابط بین‌الملل است. بسیاری از متون بین‌المللی این درس، این روش را برگزیده‌اند. به گونه‌ای که در اغلب آنها نظریه‌های روابط بین‌الملل در یک فصل توضیح داده می‌شود. در روش دوم، نظریه‌های روابط بین‌الملل در هنگام مطالعه مفاهیم، مقولات و مسائل مختلف روابط بین‌الملل به فراخور موضوع طرح و تبیین می‌شود. در این کتاب، تلفیق دو روش انتخاب شده است. چون نگارنده بر این باور است که با این شیوه بهتر می‌توان مباحث و مفاهیم انتزاعی نظریه‌های روابط بین‌الملل را توضیح داد. با این حال، هدف و انتظار این نیست که همه نظریه‌های روابط بین‌الملل به طور کامل تبیین شود. این هدف، در مقطع کارشناسی ارشد و در درس «نظریه‌‌های روابط بین‌الملل» تحقق می‌یابد. بنابراین با توجه به مراتب تحصیلی مربوط به دانشجویان کارشناسی، فصل هفتم به مرور نظریه‌های روابط بین‌الملل می‌پردازد.